Oznaczanie miejsca pochówku zmarłych jest elementem naszej kultury, która nakazuje szczególnym szacunkiem otaczać zarówno ciało osób zmarłych, jak i pamięć po nich. Jedną z materialnych oznak owej pamięci są nagrobki. Spacerując alejkami cmentarnymi, można odnieść wrażenie, że są one bardzo podobne do siebie, niemal identyczne, jednak z punktu widzenia rzemiosła kamieniarskiego nagrobki można dzielić i klasyfikować na wiele rodzajów z uwzględnieniem odmiennych kryteriów.
Historia nagrobków
Kamienna pozioma płyta zestawiona z pionową tablicą, na której umieszcza się napisy, zdjęcia, krzyż pojawiła się w historii stosunkowo późno. W czasach prehistorycznych miejsca ostatniego spoczynku oznaczano kurhanami – kopcami ziemnymi usypanymi nad złożonym w ziemi ciałem zmarłego, bądź jego spalonymi prochami umieszczonymi w urnach grzebalnych. Wraz z urną w kurhanach umieszczano przedmioty codziennego użytku, które należały do zmarłego. Czasem ilość i rodzaj tych przedmiotów zaskakiwały bogactwem. Przykładem mogą być kurhany scytyjskie, w których archeolodzy niejednokrotnie znajdowali duże ilości wyrobów ze złota.
Innym rodzajem nagrobków są wielkie budowle megalityczne – kamienne kręgi lub pojedyncze głazy. Takimi nagrobkami wyróżniano najzamożniejszych i najbardziej walecznych członków społeczności.
W czasach pierwszych cywilizacji władcy oraz przedstawiciele najwyższych klas społecznych mogli liczyć na pochówek w majestatycznych, bogatych w formie grobowcach. W Egipcie były to mastaby i piramidy, w Grecji stele i tolosy, a w starożytnym Rzymie sarkofagi oraz kapliczki.
W średniowieczu pojawia się typ nagrobka zbliżony do formy znanej nam współcześnie: skromna pozioma płyta wraz z pionową tablicą lub pozioma płyta z krzyżem.
Renesans w historii sztuki kamieniarskiej to czas używania marmuru oraz piaskowca – materiałów z których tworzono wspaniale zdobione płyty nagrobne, sarkofagi oraz rzeźby. Bardzo często były to nagrobki przyścienne. Nagrobek zdobiony rzeźbami nazywamy pomnikiem.
Od czasów klasycystycznych do dziś formą wiodącą nagrobków stawianych na mogiłach są granitowe płyty poziome i tablice pionowe z napisami zawierającymi dane zmarłego oraz epitafia, z krzyżami, zdjęciami, czasem zdobione wykutymi w kamieniu rysunkami.
Klasyfikacja nagrobków – kryteria podziału
W kamieniarstwie nagrobki dzielimy ze względu na:
- Materiał,
- Wielkość,
- Zawartość (trumna, urna),
- Układ elementów (poziome i pionowe).
Materiały kamieniarskie
Najbardziej rozpowszechnionym materiałem używanym w kamieniarstwie jest granit. To kamień nienasiąkliwy, wytrzymały i dość łatwy w obróbce. Granitowe nagrobki w przeważającej części mają barwę z szerokiej gamy szarości, ale są także granity czarne, czerwone, brązowe, żółte, kremowe,
Pomniki wykonywane są także z marmuru oraz piaskowca. Wspaniałe kolory – od czystej bieli po głęboką czerń, piękne żyłkowania dają niezwykłe efekty końcowe, ale w naszych warunkach klimatycznych te rodzaje kamienia nie sprawdzają się – są nasiąkliwe, ulegają przebarwieniom na skutek działania warunków atmosferycznych oraz biologicznych (mchy, algi, porosty).
Trwałym i niedrogim materiałem jest lastriko – mieszanina cementu i grysu. W zależności od proporcji, średnicy i koloru grysu, dodanych barwników można uzyskać bardzo zróżnicowane rodzaje budulca. Jednak jest to materiał używany coraz rzadziej.
Na popularności zyskują z kolei pomniki nagrobne wykonywane z kompozytów, czyli materiałów wytworzonych z co najmniej dwóch składników o różnych własnościach. W przypadku kompozytów kamiennych są to: mielone kamienie naturalne oraz żywice, czyli lepiszcza, które spajają kamień. Oczywiście stosuje się także dowolne barwniki. Nagrobki z kompozytów są bardzo wytrzymałe, odporne na działanie deszczu, mrozu, słońca, a przy tym nie ma praktycznie ograniczeń co do kolorystyki.
Klasyfikacja nagrobków ze względu na wielkość
W tym kryterium podziału zasadniczo umieszcza się trzy rodzaje nagrobków:
- Dziecięce,
- Pojedyncze,
- Podwójne.
Te ostatnie czasem przybierają formę grobowców – budowli dużych, niekiedy w formie kaplic, gdzie składa się ciała zmarłych należących do tej samej rodziny. Grobowce podwójne lub wielomiejscowe otacza się ogrodzeniami, zielenią, ozdabia pomnikami górującymi nad otoczeniem.
Inne rodzaje nagrobków
W przypadku miejsc pochówku szczątków umieszczonych w urnach buduje się nagrobki urnowe. Są one mniejsze, a często także odmienne w formie od nagrobków tradycyjnych.
Odrębną dziedziną kamieniarstwa są tablice umieszczane w kolumbariach – miejscach przeznaczonych dla urn. W kolumbariach nie ma miejsca na rzeźby, wystające elementy nagrobków, wazony i tym podobne ozdoby – niewielka powierzchnia i przestrzeń wymuszają oszczędność formy, co ogranicza ten typ nagrobka do kamiennej tablicy przytwierdzanej do ściany kolumbarium.
Groby poziome lub pionowe to miejsca pochówku oznaczone tylko jednym z elementów: płytą poziomą lub tablicą pionową. Poziome płyty są to niewielkie tablice umieszczane równo z poziomem cmentarza. Jest to spowodowane czynnikami praktycznymi – wystające kamienne elementy utrudniałyby pielęgnację trawy. Pionowe nagrobki spotyka się na cmentarzach wojennych czy wojskowych, a w Stanach Zjednoczonych są to najbardziej rozpowszechnione typy nagrobków również na ogólnodostępnych nekropoliach.
